Wstęp do mitologii starożytnego Rzymu.

Religia starożytnych Rzymian powstała w wyniku stopniowej ewolucji wierzeń indoeuropejskich plemion italskich – głównie Latynów, Sabinów, Samnitów, Marsów, Wolsków, itd. Duży wpływ na jej ukształtowanie się miały również wierzenia Etrusków i Greków. Na skutek ekspansji Rzymu i zjednoczenia Italii religia ta stała się dominującym systemem wierzeń na całym półwyspie, a następnie w całym olbrzymim i potężnym Imperium Romanum.

Religia rzymska miała charakter politeistyczny. W swojej pierwotnej postaci była bezosobowa. Cechowało ją wielobóstwo i rytualizm. W najwcześniejszych epokach  na określenie boga starożytni Rzymianie używali ogólnego terminu numen. Pierwotne bóstwa rzymskie miały niewiele wspólnego z antropomorfizmem – były bardziej postaciami abstrakcyjnymi, o nieokreślonej płci i wieku, istotami posiadającymi olbrzymią, tajemniczą moc. Indigates - czyli bóstwa związane z czynnościami życia codziennego i płodnością; uosobienia mocy - towarzyszyły człowiekowi przez całe jego ziemski pobyt. Ponadto w życiu człowieka bardzo ważną rolę odrywały bóstwa opiekujące się domem i rodziną. Wśród nich można wymienić:

   -  Many – duchy przodków,

   -  Lary – opiekunowie chaty, domostwa,

   -  Penaty – opiekunowie spiżarni.

Jeżeli człowiek nie oddawał im należnej im czci i szacunku, duchy opiekuńcze mogły zjawiać się jako złe, niebezpieczne i mściwe  Lemury,które domagały się zadośćuczynienia i kary dla niegodziwej rodziny.

Starożytni Rzymianie wierzyli, że w każdym człowieku tkwi boski element- u mężczyzn zwany geniuszem,nu kobiet – junoną. Ich wspólnym symbolem był wąż.

Wierzono również, że istnieje tzw. genius familiae – duch/bóstwo opiekujące się rodziną i genius loci – duch/bóstwo opiekujące się konkretnym miejscem np. rzeką, wzgórzem, jaskinią, kamieniem, itd.

Z biegiem czasu, głównie pod wpływem bardzo silnie oddziałującej kultury etruskiej, pojawiły się bóstwa osobowe – antropomorficzne - których Rzymianie określali wspólnym terminem deus. Czołowe miejsce w hierarchii bogów zajmowała tzw. Trójca Kapitolińska, w skład której wchodzili:

• Tinii –  później był identyfikowany z Jowiszem,

• Uni – utożsamiana z Junoną,

• Minerva – Minerwa.

Ta triada bóstw usunęła w cień inną starolatyńską „Świętą Trójcę” złożoną z bezosobowych i dość enigmatycznych bogów zwanych Jowiszem, Kwirynem i Marsem. Ponadto do grupy najważniejszych rodzimych bóstw zaliczono również:

• Marsa – boga wojny, stróża pól i urodzaju,

• Westę – boginię ogniska domowego,

• Neptuna – boga morza,

• Saturna – boga płodności, urodzaju, odrodzenia, ale również i zniszczenia.

Z czasem bogowie Ci byli identyfikowani z greckimi bóstwami i przedstawiani na ich wzór.

W wyniku przenikania się kultów greckich do kultów staroitalskich panteon rzymski został poszerzony o m.in.:

• Apolla – boga sztuki, muzyki, wyroczni i wróżb,

• Demeter – boginię rolnictwa i żniw, którą w Rzymie czczono pod imieniem Cerera (Ceres),

• Hermesa – boga handlu, kupiectwa, podróżnych, nazywanego przez Rzymian Merkurym,

• Afrodytę – boginię miłości i piękna, którą w starożytnym Rzymie nazywano Wenus,

• Hefajstosa – władcę ognia, wulkanów, złotników i kowali, w Rzymie nosił on imię Wulkan.

Bogiem nieposiadającym odpowiednika w żadnej innej religii obszaru Morza Śródziemnego był JANUS – władca wszelkiego porządku, opiekun bram, mostów, przejść. Był on jednym z najważniejszych i najbardziej czczonych bogów na terenie starożytnej Italii. W sztuce przedstawiano go z dwiema twarzami – jedna patrzyła w prawo, druga w lewo. Świątynia Janusa była jedną z najważniejszych świątyń w Rzymie, a jej drzwi otwierano zawsze w czasie wojny, a zamykano w czasie pokoju. Z czasem jednak Janus ustąpił miejsca Saturnowi, którego okres panowania nad Italią nazywano powszechnie ZŁOTYM WIEKIEM i uznano za legendarnego władcę i patrona Rzymu.

Ponadto Rzymianie czcili szereg bóstw, które nie miały greckich odpowiedników, a ich pochodzenie było rdzennie „rzymskie” np. Pikus czy Terminus.

W 217 r. p. n. e. zniesiono obowiązujące zwyczajowo różnice pomiędzy bogami stricte italskimi a bogami pochodzącymi z innych kręgów kulturowych – głównie z Grecji. Ustanowiono oficjalny kult 12 bogów, którzy weszli w skład panteonu rzymskiego. Zostali oni podzieleni na 6 zhierarchizowanych żeńsko-męskich par:

• I para – najważniejsza i najpotężniejsza – Jowisz i Junona – grecki odpowiednik: Zeus i Hera,

• II para – Neptun i Minerwa – grecki odpowiednik: Posejdon i Atena,

• III para - Mars i Wenus – grecki odpowiednik: Ares i Afrodyta,

• IV para -  Apollo i Diana – grecki odpowiednik: Apollo i Artemida,

• V para – Wulkan i Westa – grecki odpowiednik: Hefajstos i Hestia,

• VI para- Merkury i Ceres – grecki odpowiednik: Hermes i Demeter.

Co roku organizowano ku czci całej dwunastki bogów ogólnopaństwowe uroczyste święto nazywane Lectisternium – uczta dla bogów. Na sześciu olbrzymich marmurowych łożach ustawiano po dwa posągi bóstw – Jowisza i Junony, Neptuna i Minerwy, itd. Przed ich „wspólnym” łożem stawiano suto nakryty olbrzymi stół biesiadny.

W wyniku ekspansji Rzymu na cały obszar śródziemnomorski i tereny Azji w Imperium rozpowszechniła się na szeroką skalę astrologia, pojawiły się również kulty bóstw wschodnich, np.

• Frygijskiej bogini płodności – KYBELE,

• Irańsko – babilońskiego bóstwa – MITRY,

• Egipskich bogów – IZYDY I OZYRYSA,

• Synkretycznego boga egipsko–greckiego – SERAPISA.

KULT:

W religii rzymskiej funkcjonowały dwa rodzaje obrzędów:

• Sacra publica pro populo Romano – czyli uroczystości, obrzędy i zwyczaje związane z kultem oficjalnym, państwowym;

• Sacra privata – kult związany z życiem prywatnym człowieka, jego domem i rodziną.

Rozróżniano trzy rodzaje świąt:

• Stałe – np. Paganalia, Floralia, Lemuria, Saturnalia,
• Święta Ruchome - np. Feriea Latinae, Ludi Saeculares,
• Święta okolicznościowe obchodzone na podstawie uchwały senatu. Zwykle nieregularne, lub okazjonalnie.

Rzymianie przywiązywali ogromną wagę do modlitw, rytuałów i ofiar. Każdy człowiek modląc się o łaskę boga, składał obietnicę spełnienia jakiegoś ślubu – w zamian za otrzymane dary. Sacrificia, czyli ofiary, składano bogom w dwojaki sposób:

• Ofiary bezkrwawe - przede wszystkim z owoców, napojów (np. wino), żywności – były one związane głównie z kultem prywatnym;

• Ofiary krwawe – były związane przede wszystkim z kultem oficjalnym, państwowym i składały się ze zwierzęcia poświęconego danemu bóstwu. Bogom zabijano samce, a boginiom - samice. Zwierzę ofiarne bez skazy nazywano hostia.

Najprawdopodobniej najwcześniejszym miejscem publicznego kultu były tzw. fanum – czyli święte gaje i jaskinie. Z biegiem czasu zaczęto budować małe kapliczki poświęcone bogom.  Templa – czyli świątynie - zaczęto wznosić na wzór budowli greckich i etruskich. Jedną z najstarszych w Rzymie była świątynia na Forum Romanum, wzniesiona ku czci bogini Westy. W 509 r. p. n. e. na jednym ze wzgórz rzymskich – Kapitolu - wzniesiono świątynię Templum Iovis Optimi Maximi – Świątynię Jowisza Najlepszego Największego, a w czasach cesarza Hadriana na Polu Marsowym zbudowano Panteon – poświęcony wszystkim bogom (na miejscu starego, zniszczonego w wyniku pożaru w 89 r. n.e.)

Na straży kultu religijnego stali sacerdotes – czyli kapłani oraz urzędnicy, którzy pochodzili z wyboru i byli zorganizowani w poszczególne kolegia (oprócz kolegiów istniały bractwa religijne). Do najważniejszych urzędników byli zaliczani pontyfikowie odpowiedzialni za kult państwowy, a na ich czele stał Pontifex Maximus, czyli najwyższy kapłan.

Najprawdopodobniej na tym gruncie kultu zmarłych w starożytnym Imperium Rzymskim wyrósł kult cesarzy. Status boga nadawano zamarłemu cesarzowi poprzez uchwałę senatu – którą nazywano KONSEKRACJĄ, czyli uświęceniem człowieka. Pierwszym władcą, który jeszcze za swego ziemskiego życia dostąpił zaszczytu boskości był Juliusz Cezar.

Kres religii rzymskiej położył Teodozjusz Wielki, który zakazał wszelkich pogańskich kultów i praktyk na terenie całego Imperium oraz oficjalnie uznał jedną religię obowiązującą na terenie całego olbrzymiego państwa – chrześcijaństwo. Niemniej jednak, religia rzymska wywarła bardzo duży wpływ na średniowieczną i nowożytną sztukę, muzykę, literaturę i filozofię zapisując się na stałe na kartach historii i dziedzictwa kulturowego Europy.

Sprawdź Źródla

Tekst: Lady_Hekate      |     prawa graficzna: Jamnik_sst     |           Korekta: verien