Starożytne budowle – świątynie, pałace i obiekty obronne - od wieków wprawiają w nieskrywany podziw koneserów sztuki, architektury, a nawet zwykłych ludzi. Szczególne miejsce w kulturze starożytnych cywilizacji zajmowały zabytki o charakterze sakralnym. Dla Greków wyjątkowo cennym i ważnym był kompleks świątynny znajdujący się na Akropolu. W starożytnej Grecji Akropolem nazywano miasto lub osadę umiejscowione na wzgórzu. Pierwsze Akropole pojawiły się ok. II tys. p.n.e. w kulturze mykeńskiej i służyły głównie do celów mieszkalno-obronnych. W okresie archaicznym i klasycznym na Akropolach lokowano główne zespoły świątynne lub szczególne miejsce kultu. W czasach hellenistycznych sakralna funkcja Akropolu została „wymieszana” z reprezentacyjno-obronnym przeznaczeniem.

Najbardziej znanym i popularnym Akropolem w historii starożytnej Grecji był bez wątpienia Akropol ateński.

Akropol ateński to niewielkie wzgórze (157 m. n.p.m.) o powierzchni ok. 3,29 ha. Zamieszkiwany był już neolicie, w II tys. p.n.e. w czasach kultury mykeńskiej stał się warowną fortecą. Całą osadę otaczały potężne mury cyklopowe, zbudowane z potężnych grubo ciosanych bloków kamiennych, miejscami sięgającymi nawet 14 metrów grubości. Wejście Akropolu stanowiła Brama Lwic. Była to olbrzymich rozmiarów brama, z wyrzeźbionymi nad nadprożem głowami lwic. Lwice mogły być godłem i herbem pałacu króla Aretusza. Centralną budowlą pałacu był Megaron - największa i najbogatsza reprezentacyjna sala pałacu królewskiego, otoczona dziedzińcem pałacowym.

Nieopodal murów obronnych znajdował się mniejszy pałac – tzw. Dom Tsountasa. Wokół Megaronu usytuowano budynki mieszkalne i zakłady rzemieślnicze. Archeolodzy odkryli dwa kompleksy grobowe A i B. W pierwszym z nich odkryto bogato wyposażone groby szybowe – należące do królów Aten.

Akropol posiadał również system podziemnych cystern, które w razie oblężenia miasta mogły zapewnić mieszkańcom niezbędną ilość wody. Do VI w. p.n.e. na terenie Akropolu znajdowała się tylko jedna kapliczka (lub niewielka świątynia) poświęcona bogini Atenie.

Monumentalnego charakteru Akropol zaczął nabierać dopiero w VI w. p.n.e. – w czasach Solona i Pizystrata. Pizystrat wzniósł w miejscu Bramy Lwic - PROPYLEJE (czyli budowlę wyjściową), a w miejscu Megaronu - świątynię Ateny Pollias (opiekunki miasta) w stylu doryckim.

W 479 r. p.n.e. w wyniku wojen grecko–perskich najeźdźcy zburzyli i zniszczyli całe miasto. Po zawarciu pokoju Kalliasa, Perykles rozpoczął realizację kosztownego programu modernizacji Akropolu. Nadzór nad całością powierzył Fidiaszowi, który zatrudnił artystów – rzeźbiarzy, malarzy i architektów.

W latach 447 – 432 p.n.e. architekci Iktimos i Kallikrates pod kierunkiem Fidiasza wznieśli Partenon, czyli największą i najważniejszą świątynię na Akropolu poświęconą Atenie Partenos (Dziewicy). We wnętrzu budowli został umieszczony chryzelefantynowy posąg ATENY PARTENOS dłuta Fidiasza.

Technika chryzelefantyny była stosowana w starożytności, polegała na pokrywaniu ciała kością słoniową; szaty, włosy i atrybuty były zdobione złotem.

Świątynia została wzniesiona w stylu doryckim, w późniejszych latach w wyniku rozbudowy i przebudowy Partenonu dodano kilka elementów charakterystycznych dla stylu jońskiego. Największe jednak wrażenie wywoływały wspaniałe i majestatyczne dekoracje świątyni. Zewnętrze ściany zdobił fryz joński przedstawiający PROCESJĘ PANATENAJSKĄ, natomiast fryz, który obiegał całą świątynię, składał się z 92 metop, na których została ukazana m.in. GIGANTOMACHIA i wojny z Amazonkami. Fryz wschodni przedstawiał narodziny Ateny, zaś zachodni spór o Ateny z Posejdonem.

Kolejną monumentalną budowlą były Propyleje – zaprojektowane przez architekta Mnesiklesa w 438 r., niestety prace zostały przerwane przez wybuch wojny peloponeskiej.

Drugą pod względem wielkości świątynią, która stanęła na Akropolu był ERECHTEJON, stworzony według projektu Mnesiklesa – prace nad nim trwały 16 lat. Świątynia została wzniesiona w porządku JOŃSKIM i była poświęcona ATENIE I POSEJDONOWI. Według tradycji, w tym miejscu miał odbyć się legendarny spór o Ateny pomiędzy bogami. Nazwa Erechtejon wywodzi się od lokalnego herosa ateńskiego Erechteusza (zob. mit o Atenie i Erechteuszu). Najbardziej znanym i charakterystycznym elementem budowli była słynna LOŻA (GANEK) KOR, zwana także Portykiem Kariatyd, w której ustawiono sześć posągów dziewcząt zamiast kolumn (każda o wysokości ok. 2,2 m). W środku znajdował się drewniany posąg Ateny Pollias, który co 4 lata był przyozdabiany przez młode dziewczęta w trakcie trwania Panatanejów w długą szatę przedstawiającą sceny z gigantomachii. W pobliżu świątyni miały znajdować się źródło i drzewo oliwne – dary Posejdona i Ateny dla Aten.

W latach 425 – 421 p. n. e. południowo–wschodnie skrzydło Propylejów zostało wzbogacone o maleńką, prześliczną i bogato zdobioną świątynię w stylu jońskim - ATENY NIKE (ATENY ZWYCIĘSKIEJ), często błędnie nazywaną świątynią NIKE BEZSKRZYDŁEJ. Przy schodach na pyrgos stał posąg bogini Hekate Epipyrgida (Hekate-strażniczki), którego twórcą był wybitny rzeźbiarz Alkamenes. Najprawdopodniej rzeźbę ustawiono po 432 r. p.n.e.

Ponadto na Akropolu znajdowały się sanktuaria:

• Ateny Ergane
• Artemidy Brauronia
• Zeusa Polleusa

oraz CHALKOTEKA – czyli Zbrojownia.

Na Akropolu znajdowały się słynne dzieła Fidiasza:

• posąg ATENY PROMACHOS – ustawiony w zachodniej części Akropolu, był wykonany z brązu i liczył około 7 metrów wysokości. Wyobrażał uzbrojoną boginię wojny i mądrości – ATENY - stojącą z tarczą – egidą - trzymaną w lewej ręce, prawą ręką wspartą na włóczni, której szczyt, połyskujący w słońcu, był widoczny dla okrętów wpływających do Pireusu*.

• posąg ATENY LEMNIA –został wykonany około 450 r. p.n.e. przez Fidiasza na zlecenie mieszkańców wyspy Lemnos (stąd jej przydomek). Atena trzymała hełm w prawej ręce, w lewej zaś włócznię. Posąg został usytuowany niedaleko Propylejów.

         U podnóża Akropolu wzniesiono również TEATR DIONIZOSA.

Akropol ateński przechodził różne koleje losu. W czasach bizantyjskich został zamieniony na w kościół – posąg Ateny Partenos został wywiezionY do Konstantynopola i znajdował się w świątyni HAGIA SOPHIA, aż do zdobycia miasta przez wojska tureckie – wtedy bezpowrotnie zaginął. Za panowania Turków został zamieniony w meczet, w XVII wieku wenecki dowódca Francesco Morosini kazał zbombardować Akropol. Od końca XVIII wieku na terenie Akropolu były prowadzone badania archeologiczne, które miały na celu m.in. odtworzenie jego topografii. W latach 1801 – 1816 lord Elgin wywiózł do Londynu do British Museum metopy, posągi i fryz partenoński, co doprowadziło do wybuchu trwającego po dziś dzień sporu między Grecją a Wielką Brytanią o zwrot tzw. Marmurów Elgina.

 * PIREUS był najważniejszym portem starożytnych Aten, łączącym polis z morzem.

BIBLIOGRAFIA:

• Berhardt M. L., Sztuka Grecka, Warszawa 1979

• Koch W., Style w architekturze, Warszawa 2005

• Parnicki-Pudełko S., Architektura starożytnej Grecji, Warszawa 1985

• Wielka Historia Świata, T. VII, Grecja, Kreta – Ateny, Warszawa 2005

• Wielka Historia Świata. Świat okresu cywilizacji klasycznych, pod red. A. Krawczuka, T. 3, Kraków   2005

Lady_Hekate

Korekta Verien

Grafika Jamnik